Witkacy wprawdzie urodził się w Warszawie, ale od piątego roku życia (1890) mieszkał w Zakopanem. W młodości wyjeżdżał z niego stosunkowo często – do Lwowa na egzaminy gimnazjalne, do Krakowa na studia malarskie, do Monachium, by zwiedzić Pinakotekę, do Lovranu w odwiedziny do przebywającego tam na kuracji ojca.

Witkacy z Sabałą (który był jego ojcem chrzestnym), źródło: Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

W czerwcu 1914 roku, po samobójstwie narzeczonej, artysta wyjechał na dłużej – najpierw do Australii, a potem do Petersburga, gdzie spędził I wojnę światową. W połowie 1918 roku wrócił jednak do Zakopanego. Potem wyjeżdżał już na krótko i niedaleko – do Krakowa, Warszawy, Lwowa, Nowego Sącza, Żegiestowa, Juraty i na Górny Śląsk, gdzie w ramach działalności swojej jednoosobowej Firmy Portretowej wykonywał wizerunki zamożnych osób, wygłaszał odczyty filozoficzne oraz reżyserował swoje sztuki teatralne.

Ale to Zakopane stało się jego małą ojczyzną – do końca życia go fascynowało, uważał je nawet za siedlisko demonizmu będącego inspiracją wszelkiej twórczości artystycznej. Więcej – było dlań miejscem wytwarzającym specyficzny, mający ogromny wpływ na osobowość ludzką narkotyk: zakopianinę, która umożliwiała przebywanie w tym „zaklętym świecie” pod Tatrami¹.

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Zimowy krajobraz Zakopanego | 1911, Magyar Nemzeti Galéria, Budapeszt

Warto więc do Zakopanego przyjechać, by sprawdzić osobiście, czy ów czar tej podgórskiej miejscowości nadal działa, i chyba najlepiej się o tym przekonać w miejscach, które w jakiś sposób były związane z Witkacym.

Chodźmy!

Siłą rzeczy punktem wyjścia naszej wędrówki śladami artysty powinno być rondo pomiędzy dworcami kolejowym i autobusowym, tędy też wjeżdża się do Zakopanego samochodem. Następnie – pieszo lub dowolnym środkiem transportu (poza pociągiem, który w Zakopanem kończy swój bieg) – udajemy się ulicą Kościuszki w kierunku zachodnim.

Ulica Krupówki w Zakopanem | 1910-1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Po prawej stronie możemy podziwiać południowe stoki Gubałówki, po których z pewnością spacerował pięcioletni Staś ze swoim ojcem, jako że „pierwsze studjum z natury”, to jest naszkicowany ołówkiem i pomalowany akwarelką mały pejzażyk, przedstawiało widziany właśnie stamtąd Szczyt Osobisty zamykający panoramę Tatr od zachodu². Ponad dwadzieścia lat później na Gubałówce artysta namalował niewielki zimowy pejzaż z oświetloną zachodzącym słońcem niewielką chatką i widokiem na Kopieńce³.

Po lewej zaś stronie należy zerknąć na niewielki położony wśród świerków drewniany domek zwany Kossakówką, gdzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego mieszkała z matką kuzynka Josepha Conrada, Aniela Zagórska, znana jako znakomita tłumaczka jego dzieł. Zagórską Witkacy nie tylko portretował, ale i tłumaczył wraz z nią Szaleństwa Almayera, jednak w trakcie pracy nad przekładem doszło do kłótni i kobieta dokończyła go sama. Niemniej powieść ta z pewnością wpłynęła na twórczość artysty, który utwory Conrada konfrontował z własnym doświadczeniem podróży w tropiki i chętnie wplatał egzotyczne wątki i motywy w dzieła zarówno literackie, jak i malarskie⁴.

Gdy idziemy dalej, po lewej otwiera się widok na panoramę Tatr z łagodnym grzbietem Skupniowego Upłazu na pierwszym planie. Ten fragment pejzażu bez trudu odnajdziemy w tle jednego z najpiękniejszych obrazów Witkacego Bajce – Fantazji.

Po dojściu do skrzyżowania ulicy Kościuszki z Krupówkami możemy tylko westchnąć z nostalgią, gdyż nie został nawet ślad po popularnej w czasach Witkacego kawiarni Trzaski – miejscu spotkań zakopiańskiej śmietanki towarzyskiej i artystycznej.

Cukiernia i restauracja Franciszka Trzaski w Zakopanem, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego
ul. Krupówki 10

Natomiast skręciwszy w prawo w Krupówki dojdziemy do Muzeum Tatrzańskiego (po lewej, nr 10), gdzie znajduje się trzeci pod względem liczebności zbiór prac Witkacego (dziewięćdziesiąt dwa obiekty). Nie są one jednak eksponowane w tym budynku, możemy ewentualnie zobaczyć je w miejscowym magazynie, jeśli tylko mamy po temu dobry powód⁵.

Gmach Główny Muzeum Tatrzańskiego, źródło: Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

Warto jednak do muzeum zajrzeć, posiada ono bowiem znakomitą ekspozycję przyrodniczą związaną z Tatrami i Podtatrzem. W dzieciństwie Witkacy był świadkiem tworzenia tej instytucji, sam zbierał rośliny, robactwo i kamienie na wzór kolekcji muzealnej, a pierwszy kustosz muzeum, Walery Staszel, był jednym z pierwszych nauczycieli małego Stasia. Ponadto w latach 20. XX wieku pracował tam Janusz Domaniewski, znany zoolog, zaprzyjaźniony z Witkacym, który portretował zarówno jego, jak i jego żonę, a plotkarska intryga pani Domaniewskiej była przyczyną niedoszłego pojedynku artysty z Karolem Stryjeńskim⁶. Witkacy portretował też rodzinę Juliusza Zborowskiego – pierwszego dyrektora Muzeum Tatrzańskiego (od 1920).

Willa Koliba
ul. Kościeliska 18

Schodząc Krupówkami w dół, dojdziemy do ulicy Kościeliskiej, gdzie po prawej stronie w głębi znajduje się willa Koliba – pierwszy dom w stylu zakopiańskim (1892–1893) zaprojektowany przez ojca Witkacego, Stanisława Witkiewicza (obecnie mieści się tam interesujące Muzeum Stylu Zakopiańskiego, jeden z oddziałów Muzeum Tatrzańskiego).

Willa Koliba | ok 1900, fot. Walery Eljasz-Radzikowski, źródło: Muzeum Etnograficzne w Krakowie

Cmentarz Zasłużonych  na Pęksowym Brzyzku
ul. Krupówki 1a

I wreszcie docieramy do starego kościółka oraz cmentarza na Pęksowym Brzyzku – miejsca spoczynku wielu ważnych dla Zakopanego osób, w tym obojga rodziców Witkacego, Marii i Stanisława, a także szczątków młodej Ukrainki, którą pierwotnie pochowano jako ekshumowanego w kwietniu 1988 roku artystę⁷.

Grób Marii Witkiewiczowej w Zakopanem, fot. Fundacja Niezła sztuka

Grób Marii Witkiewiczowej w Zakopanem, fot. Fundacja Niezła sztuka

Możemy się też wybrać w odchodzącą w lewo ulicę Kasprusie do willi Atma, w której mieszkał wybitny kompozytor Karol Szymanowski (obecnie znajduje się tam muzeum mu poświęcone).

Willa Atma
ul. Kasprusie 19

Przyjaźnił się on z Witkacym jeszcze przed I wojną światową, bywał również w prowadzonym przez jego matkę pensjonacie Nosal na Bystrem i wiele wskazuje na to, że był przyczyną konfliktu między artystą a jego narzeczoną Jadwigą Janczewską, która ostatecznie popełniła samobójstwo. Potem jednak panowie doszli do zgody, a Witkacy wykonał kilka efektownych portretów kompozytora, bardzo też przeżywał jego chorobę, która doprowadziła do śmierci w 1937 roku.

Karol Szymanowski i Stanisława Korwin-Szymanowska w swojej willi Atma w Zakopanem | 1931, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wróćmy jednak na Krupówki. Powyżej skrzyżowania z ulicą Kościuszki, po prawej stronie (nr 30) w restauracji Morskie Oko znajdował się utworzony przez Witkacego i jego przyjaciół w roku 1925 roku Teatr Formistyczny.

Hotel i restauracja Morskie Oko w Zakopanem | 1935, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Odbyła się tam głośna premiera dwóch sztuk Witkacego: Nowe Wyzwolenie oraz Wariat i zakonnica (pod „złagodzonym” tytułem Wariat i pielęgniarka), które wzbudziły wśród publiczności tyleż entuzjazmu co dezaprobaty⁸.

Powyżej, także po prawej, była kiedyś słynna kawiarnia Bielatowicza – miejsce spotkań artystów oraz ich najrozmaitszych ekscesów, także z udziałem Witkacego. Niestety jej miejsce zajęło wątpliwej urody centrum handlowe, jednak na najwyższym jego piętrze można podegustować i nabyć niezłe piwa rzemieślnicze. Może to stanowić świetne nawiązanie do upodobań konsumpcyjnych artysty, który często opatrywał portrety adnotacją „pyfko”, co oznaczało, że napój ten wspomagał jego talent w czasie ich wykonywania.

Dalej podążamy w górę ulicą Zamoyskiego (przedłużenie Krupówek), by dojść do rogu Makuszyńskiego, gdzie można zregenerować nadwątlone długim spacerem siły w kawiarni Gabi. Dla nas jednak jest ważne, że właśnie w tym miejscu na początku XX wieku znajdowała się Czytelnia Miejska, w której w 1902 roku odbył się malarski debiut młodego Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Willa Olma
ul. Zamoyskiego 7

Na wystawie obrazów i rzeźb miejscowych twórców artysta zaprezentował dwa pejzaże litewskie, o których nic nie wiemy poza tym, że były one malowane w czasie wakacji spędzonych w Syłgudyszkach u rodziny ojca⁹. Niemal naprzeciwko znajdują się dwa świetnie zachowane i niesłychanie ważne obiekty związane z Witkacym. Pierwszy z nich to willa Olma (ulica Zamoyskiego 7), gdzie do 1931 roku mieszkali Helena i Teodor Białyniccy-Birulowie, a w latach 1930–1931 także Witkacy ze swoją matką Marią, która zresztą zmarła tam 3 grudnia 1931 roku.

Poradnia Przeciwgruźlicza PCK w Zakopanem. Kierownik poradni lekarz Teodor Birula-Białynicki z personelem przed budynkiem, Narodowe Archiwum Cyfrowe

W willi tej odbywały się również słynne orgie, czyli przyjęcia połączone z konsumpcją alkoholu oraz eksperymentami narkotycznymi, głównie kokainą, której dostarczał gościom doktor Teodor sprawujący też nad nimi opiekę medyczną. Pod wpływem alkoholu i narkotyków Witkacy wykonywał portrety odznaczające się często daleko posuniętą deformacją. W czasie jednego spotkania artysta wykonywał nawet do kilkunastu wizerunków, jako że kokaina dodaje energii¹⁰. Niemal wszystkie przechodziły na własność gospodarzy jako rewanż za gościnę, a Witkacy zatrzymywał sobie tylko jeden. W ten sposób Białyniccy-Birulowie zgromadzili ogromną, liczącą ponad 300 prac kolekcję, której duża część trafiła w 1965 roku do Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku¹¹.

Brodacze (!), Witkacy i przyjaciele z wąsami z pakuł, Helena Białynicka-Birula druga z prawej, fot. Józef Jan Głogowski, Kolekcja Stefana Okołowicza

Willa Oksza
ul. Zamoyskiego 25

Po tej samej stronie ulicy, zaledwie kilka domów wyżej, w głębi ogrodu (ulica Zamoyskiego 25) znajduje się willa Oksza zaprojektowana w stylu zakopiańskim przez Stanisława Witkiewicza, mieszcząca galerię malarstwa dwudziestolecia międzywojennego, gdzie swój pokój posiada oczywiście Witkacy.

Można w nim zobaczyć wybór najbardziej efektownych portretów ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego, uzupełniony powiększeniami jego fotografii. Smakowitą ciekawostkę stanowi fakt, że przed I wojną światową w Okszy praktykował pierwszy polski psychoanalityk, doktor Karol de Beaurain, u którego kurację przeszedł także Witkacy. Doktor zdiagnozował u niego kompleks embriona, o czym artysta często wspominał, choć generalnie z tą diagnozą się nie zgadzał. Być może prace Witkacego eksponowane są w pomieszczeniu, do którego początkujący wówczas artysta przychodził na psychoanalityczne seanse¹². Po wojnie Witkacy przyjaźnił się z synem doktora, Januszem, lotnikiem, którego często portretował.

Po zwiedzeniu Okszy podjeżdżamy lub wspinamy się na Bystre, gdzie przed I wojną Maria Witkiewiczowa prowadziła pensjonat Nosal (obecnie restauracja o tej samej nazwie; można tam zjeść zasłużony posiłek!), do którego w 1913 roku przyjechała Jadwiga Janczewska. Została ona narzeczoną Witkacego, jednak związek ten zakończył się tragicznie – samobójstwem kobiety w lutym 1914 roku.

Willa Witkiewiczówka
Antałówka 9

Z Bystrego przez wzgórze Koziniec z najsłynniejszą chyba i najbardziej efektowną willą w stylu zakopiańskim projektowaną przez Stanisława Witkiewicza Pod Jedlami (1897) spacerkiem udajemy się na grzbiet Antałówki, by rzucić okiem na willę Witkiewiczówkę (1903–1904) zaprojektowaną przez kuzyna Witkacego, Jana Koszczyca-Witkiewicza, kontynuatora stylu zakopiańskiego. Witkacy mieszkał i pracował w tym domu od śmierci matki w 1931 roku do wyjazdu do Warszawy w końcu sierpnia 1939 roku. Dzielił dom z niezamężną siostrą swego ojca Eugenią (zwaną ciocią Żeni) oraz kuzynką Dziunią (Jadwigą Witkiewiczówną), interesującą rzeźbiarką.

Willa Pod Jedlami projektu Stanisława Witkiewicza w Zakopanem | 1918-1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Jacek Malczewski, Portret Stanisława Witkiewicza | 1902, Muzeum Narodowe w Krakowie

Z Antałówki możemy zejść do ulicy Jagiellońskiej oraz punktu wyjścia, czyli ronda między dworcami, lub wrócić na Bystre i drogą w lewo (ulica Oswalda Balzera) podjechać lub podejść do Jaszczurówki, gdzie w styczniu 1926 roku odbył się słynny bal karnawałowy, w którym Witkacy nie tylko uczestniczył, ale i zaprojektował na niego inspirowane modą orientalną suknie dla kilku pań.

Kaplica na Jaszczurówce, fot. Henryk Poddębski | 1934, źródło: Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem

Kaplica na Jaszczurówce
Jaszczurówka 38

Jedną z nich była żona stomatologa artysty, Maria Nawrocka, której kreację balową możemy podziwiać na portretach przechowywanych w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Ponadto Witkacy wykonał cztery zabawne cenniki dań, którymi można się było pokrzepiać w trakcie balu (także w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku). Na stoku zalesionego wzgórza za Jaszczurówką znajduje się jeszcze jeden przykład stylu zakopiańskiego – urokliwa kapliczka zaprojektowana przez Stanisława Witkiewicza w 1904 roku.

Harenda, Willa Kasprowiczów
Harenda 12a

Ponadto z Zakopanego możemy się wybrać na dwie nieco dalsze wycieczki: na Harendę, do willi Kasprowiczów – gdzie Witkacy często bywał, jako że przyjaźnił się z żoną poety, Marusią, którą często portretował – oraz do Doliny Kościeliskiej, gdzie na Hali Pisanej, pod skałą o tej samej nazwie zastrzeliła się Jadwiga Janczewska, narzeczona artysty.

Harenda | ok. 1930, Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie, Zakopane

Jak wynika z powyższego przeglądu, materialnych śladów obecności Witkacego zachowało się niewiele. Cała ta peregrynacja wymaga od nas włączenia wyobraźni, wczucia się w klimat dawnego Zakopanego – zarówno tego sprzed I wojny światowej, jak i tego z szalonych lat międzywojnia. Jednak dla wielbicieli twórczości i osobowości artysty nie powinno to chyba być problemem. I z pewnością pomoże zakopianina unosząca się jeszcze w tych wszystkich miejscach, gdzie Witkacy swoją obecność zaznaczył.

Bibliografia:
1. Degler J., Witkacego portret wielokrotny, Warszawa 2009.
2. Gerould Daniel C., Stanisław Ignacy Witkiewicz jako pisarz, Warszawa 1980.
3. Jakimowicz I., O poszerzenie przestrzeni wewnętrznej. Z eksperymentów narkotycznych S.I. Witkiewicza, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1984.
4. Kronika życia i twórczości Stanisława Ignacego Witkiewicza, oprac. J. Degler et al., Warszawa 2017.
5. Lewicki S., Orłowski M., Praschil T., Przewodnik po zdrojowiskach i miejscowościach klimatycznych Galicyi, Lwów 1912.
6. Siedlecka J., Mahatma Witkac, Warszawa 1992.
7. Stanisław Ignacy Witkiewicz. Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne, oprac. J. Degler, Warszawa 1976.
8. Zgodzińska-Wojciechowska B., Żakiewicz A., Witkacy. Kolekcja prac Stanisława Ignacego Witkiewicza w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Warszawa 1996.
9. Żakiewicz A., Kolekcja prac Stanisława Ignacego Witkiewicza w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem, Zakopane 2017.

• Info
• Lista artykułów

» Anna Żakiewicz

Anna Żakiewicz, historyk sztuki, studia na Uniwersytecie Warszawskim, dyplom 1983. Doktorat w Instytucie Sztuki PAN 2007. Praca w Muzeum Narodowym w Warszawie – Gabinet Grafiki i Rysunków Współczesnych, 1982-2015. Kuratorka 15 wystaw (m.in. monografii Witkacego, Władysława Hasiora i Tadeusza Brzozowskiego), autorka ponad 200 publikacji (w tym 9 książek) poświęconych sztuce współczesnej (głównie twórczości Witkacego) oraz problemom muzealnictwa i muzeologii. Referaty na 42 konferencjach naukowych w Polsce i za granicą (m.in. Chicago, Waszyngton, Londyn, Ateny, Belfast, Helsinki, Hawana, Teheran, Kioto). Autorka 37 haseł biograficznych polskich artystów współczesnych w Allgemeines Künstlerlexikon. Bildende Kunstler aller Zeiten und Volker, K.G. Saur Verlag, München. Recenzentka książek o sztuce w „Nowych Książkach” (od 2009).

• Zakopane – śladami Witkacego - 22 grudnia 2025
• Szkoła Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Stryjeński, Kenar i inni - 23 stycznia 2025
• Ostatnie dni Witkacego i tajemnice grobu rodzinnego - 31 października 2024
• Sensacyjne losy portretu Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów autorstwa Witkacego - 30 października 2024
• Witkacy – fotograf doskonały - 29 sierpnia 2024
• Witkacy w tropikach - 28 czerwca 2024
• Witkacy „Bajka (Fantazja)” - 7 czerwca 2024
• Witkacy i jedenaście twarzy Marii Nawrockiej - 19 kwietnia 2024
• Tadeusz Brzozowski – tradycja i współczesność - 7 kwietnia 2024