Leon Wyczółkowski „Kopanie buraków”

Gdyby Leon Wyczółkowski był Niemcem, Włochem albo Francuzem, to pisano by o nim niczym o Millecie, Corocie, Leiblu albo Libermanie. Tak twierdził Hilary Majkowski, pierwszy biograf malarza. Tę opinię wygłosił już w 1932 roku, a więc jeszcze za życia artysty.

Leon Wyczółkowski, Kopanie buraków | 1893, Muzeum Narodowe w Krakowie

Ale – pisze dalej Majkowski – „Wyczół jest Polakiem, który mało wyglądał poza próg swojej ojczyzny – mimo stałych zresztą wystaw poza granicami kraju – więc najwięcej Polska wie o tem, że tu w stolicy nad Wartą żyje wspaniały czarodziej pejzażu, wielki i cudowny artysta, jeden z niewielu wielkich, jakich wydała epoka”¹. Może i mało wyglądał poza Polskę, jednak miał okazję dwa razy odwiedzić Paryż. Pierwszy wyjazd do miasta nad Sekwaną miał miejsce w 1878 roku. I tak naprawdę zastanawiam się, co on tam robił. Wiemy, że celem była Wystawa Powszechna. Zapewne jeszcze wielokrotne wizyty w Luwrze. Przypomnijmy, że wtedy we Francji szalał impresjonizm, a artyści z tego nurtu byli już po trzech swoich wystawach, z których pierwsza miała miejsce cztery lata wcześniej. Émile Zola, zwolennik tego kierunku, napisał w swoje broszurze o trzeciej wystawie tych malarzy, która miała miejsce w 1877 roku, w ten sposób:

„Widzą przyrodę w jasnych i wesołych kolorach, bez asfaltowego sosu i ziemi sjeneńskiej malarzy romantycznych. Malują w plenerze, a konsekwencje tej rewolucji będą ogromne. Mają jasny koloryt, niezwykłą harmonię odcieni, dużą oryginalność ujęcia. Zresztą każdy z nich ma zdecydowanie odmienny i mocno zaznaczający się temperament”².

Wyczółkowski nie dojrzał owych zmian w malarstwie, które tworzyły wówczas „rewolucję” w sztuce. A może nie chciał ich dostrzec, bo wydawały mu się zbyt dziwne. Jednak i tak nazwałbym Wyczóła pierwszym polskim impresjonistą. A tak tytuł ten przypadł Pankiewiczowi i Podkowińskiemu, którzy w 1889 roku także zawitali do Paryża i od razu załapali, o co powinno w sztuce tych czasów chodzić. W tym samym roku Wyczół również przybył po raz drugi nad Sekwanę i wówczas dopiero zaszły u niego zmiany w widzeniu „realnego świata”. Pojął, że plener, który zbliży go do francuskich impresjonistów, znajdzie tylko na Ukrainie, którą dobrze znał z wcześniejszych tam pobytów.

Leon Wyczółkowski Orka na Ukrainie  |  1892
olej, płótno, 73 × 121,5 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie

Był tam przecież pierwszy raz w 1883 roku. Zrozumiał, że tylko tam znajdzie właściwe miejsca do wyrażenia pędzlem poznanego dopiero co kierunku, którym zafascynował się po obejrzeniu prac Moneta – podobnie zresztą jak Podkowiński z Pankiewiczem. „Spotkanie z całym bogactwem światła i barwy francuskiego impresjonizmu wyzwoliło go z resztek akademickich rygorów i szablonów, wzbogaciło jego paletę, ale i pobudziło do śmiałego eksperymentowania na własną rękę”³. Wyczółkowski był czasami impresjonistą, ale na swój własny sposób.

Artysta ponownie odwiedził więc Ukrainę, gdzie namalował już „po nowemu” wiele pejzaży oraz scen pokazujących pracę prostych ludzi – rybaków, chłopów podczas kopania buraków, oraczy. Obrazów z tym ostatnim motywem, które artysta tworzył w różnych okresach i różną techniką, prawdopodobnie powstało kilkadziesiąt. Do dzisiaj zachowało się jednak tylko kilka prac.

Ja miałem okazję obejrzeć pięć obrazów Kopanie buraków, które znajdują się w trzech muzeach, a mianowicie: Muzeum Narodowym w Krakowie – jeden obraz z roku 1893; Muzeum Narodowym w Warszawie –  dwa obrazy opisane jako Kopanie buraków I z roku 1892 i Kopanie buraków II z roku 1911, obecnie w depozycie Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy (Dom Leona Wyczółkowskiego) oraz dwa obrazy, pastele z roku 1903 w tymże muzeum.

„Motyw pracy ubogich, prostych ludzi pozostawał dla malarza bardzo ważny. Zawsze podkreślał, że jego obrazy ukraińskie, to obrazy „ludowe”. Żywił szczerą i głęboką sympatię do ukraińskiego ludu, ubolewając nad jego wyzyskiem i przedmiotowym traktowaniem przez polskich ziemian”⁴.

Leon Wyczółkowski, Kopanie buraków | 1912, Muzeum Narodowe w Krakowie

Na tych dziełach widać miłość artysty do prostych ludzi i ich ciężkiej pracy. Wydaje się, że obrazy te nie mają nas wzruszać mrówczą robotą ukraińskich chłopów. Nie ma na nich także „sielankowości czy upiększeń”. One raczej realistycznie oddają to, co artysta widział na własne oczy, to, co go fascynowało na kresach. Wyczółkowski musiał się tym zauroczyć, skoro tylko jednemu obszarowi pracy na roli, kopaniu buraków, poświęcił aż tak wiele swojego czasu i uwagi. On po prostu, jak sam powiadał – stał sercem całym za ludem, który malował. Pierwsze malowidła o tej tematyce były tworzone w technice olejnej. W nich to, szczególnie w dziele „krakowskim”, artysta najbardziej zbliżył się do palety w pełni impresjonistycznej.

„Jest płótno to świetniejsze w kolorze i jednolite w kompozycji, (…) jest obrazem znojnej pracy w polu w pełnym blasku słonecznego południa jesiennego. Bogata mozaikowość barw nie redukuje wieloplanowości obrazu, nie pozbawia go jego przestrzenności”⁵. Choć znawcy tematu uważają, nie bez racji, „iż Wyczółkowski sprzeniewierzał się impresjonizmowi, nie uznając w wielu przypadkach bezpośrednich studiów za wersje ostateczne dzieła. Impresjonizm Wyczółkowskiego był też opisowy. Malarz dbał o realizm w przedstawianiu ludzi i przyrody, nie przestrzegał konsekwentnie zasad chromatyzmu, uznawał barwy lokalne i rzadko stosował dywizjonizm”⁶.

Oglądając te obrazy, należy się raczej zgodzić z tą opinią. Możemy także przywołać tutaj słowa innych znawców polskiego malarstwa tamtej epoki. Historycy sztuki uważają, że „bezpośrednia obserwacja luministycznych zjawisk wyzwoliła kolorystyczną wrażliwość Wyczółkowskiego. Ważna też okazała się lekcja, jaką twórca wyniósł z retrospektywnej wystawy Moneta oglądanej w Paryżu w 1889 roku. W przeciwieństwie do Podkowińskiego i Pankiewicza, Wyczółkowski nie przejął dosłownie impresjonistycznej techniki. W malowanych w latach dziewięćdziesiątych scenach pracy ukraińskich chłopów (…) analizował wzajemne oddziaływanie czystych barw, zestawiał tony ciepłe i zimne, zderzał półcienie w partiach oświetlonych z błękitami i fioletami w strefie cienia. W rezultacie natężenia barw i moc kontrastów wraz z dynamicznym sposobem malowania i wzbogaconą impastami fakturą zdecydowały o ekspresyjnych walorach tych płócien”⁷.

Leon Wyczółkowski, Kopanie buraków | 1893, Muzeum Narodowe w Warszawie

Będąc właśnie w Paryżu, zrozumiał, że u nas, w Polsce, maluje się całkiem inaczej. Nasze obrazy są smutne, przeczernione. „Nie znamy słońca”. Pojechał dlatego na Ukrainę, po to słońce. Zrozumiał, że tylko na bezkresnych polach Ukrainy są do tego odpowiednie plenery.

„Tam znalazł piękno w różowych porankach i liliowych zachodach, w gorącej, złotej ciszy południa. Innymi oczami patrzył teraz na przyrodę. Nie bał się ostrego światła. W pełnym słońcu na miedzy rozstawiał sztalugi. (…) I zamiast drgających punkcików czy kapryśnych kresek Wyczółkowski szerokim pociągnięciem pędzla kładzie śmiało szeroką, ciepłą smugę farby. Płoną płótna od kolorów, a w tej fantastycznej powodzi blasków poruszają się ludzie: kobiety wyrywają buraki lub pielą, chłopi orzą, rybacy z wielkimi sieciami brodzą po kolana w wodzie lub sennie kołyszą się na tratwie”⁸.

Leon Wyczółkowski, Kopanie buraków | 1903, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

Eligiusz Niewiadomski, zapamiętany przez historię naszego kraju przede wszystkim jako zabójca pierwszego prezydenta RP, Gabriela Narutowicza, kilkanaście lat wcześniej, gdy jeszcze miał dobrze w głowie poukładane i zajmował się sztuką (pisał o niej, ale i sam malował), a nie polityką w wersji ekstremalnej, tak oto widział „ukraińskie” obrazy Wyczółkowskiego:

„(…) jego sławę malarską ustaliły inne dzieła i inna epoka – ta, z której pochodzą Rybacy, Kopanie buraków, Orka ukraińska, setki studiów, szkiców i wszelkiego rodzaju eksperymentów pleneru. Ale i wówczas nie pragnął on targać niczyich nerwów dramatem życiowym, czy wspomnieniem historycznym, albo udzielać widzowi osobistych wzruszeń i nastrojów. Można by prawie powiedzieć, że indywidualność tego malarza zasadza się na posiadaniu siatkówki przedziwnie uczulonej i wrażliwej… Jedyną racją bytu jego parobków, dziewuch, rybaków, wołów, wód i pól – całej martwej i żywej natury – jest światło. Ono to złoci martwą bryłę promieniem wschodzącego słońca, obłękitnia ją chłodnym refleksem nieba, rozzielenia i rozpłomienia gorącem odbitym ziemi. W krzyżowym ogniu świateł i refleksów drga i żyje przyroda – śpiewa potężny żywiołowy hymn słońcu”⁹.

Leon Wyczółkowski, Kopanie buraków | 1903, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na dwie wersje Kopania buraków wykonanych w technice pastelu i znajdujących się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Cytując fragment z książki poświęconej twórczości artysty:

„W 1903 roku Wyczółkowski ponownie wyjechał na Ukrainę, pracował już wykorzystując technikę pastelu i podejmując dawne tematy: Orki, Woły, Kopania buraków. W przedstawieniach tych był typowym plenerzystą, szukał w naturze wyłącznie światła kładącego się barwami na przedmiotach, ludziach i roślinach. W zbiorach bydgoskiego muzeum znajdują się dwie wersje Kopania buraków bardzo podobne, różniące się wielkością i szczegółami kompozycyjnymi (…). Większa wersja kopania buraków jest przedstawiona w ostrym jesiennym popołudniowym świetle, które nadaje miękkości konturom, rozmywa szczegóły. Gra promieni słonecznych i kolory lokalne zabarwiają ubrania postaci czerwienią, żółcieniem, oranżem i błękitem. Kolor dominuje nad kompozycją. Natomiast druga – mniejsza wersja – ma chłodniejszy ton, jest ostrzejsza, kontrastowa, przedstawia scenę kopania buraków wczesnym rankiem”¹⁰.

Te pięć dzieł przedstawiających kopanie buraków na Ukrainie dają nam obraz nie tylko ciężkiej pracy chłopa na roli przełomu wieków XIX i XX, ale także, a może przede wszystkim, pokazują ewolucję malarską artysty, dla którego światło słońca stało się najistotniejszym elementem jego twórczości.

Bibliografia:
1. Baziak J., Leon Wyczółkowski – tytan pracy, wybitny artysta, http://wyczolkowski.pl/tworczosc, dostęp: 27.09.2020.
2. Kossowska I.,Kossowski Ł., Malarstwo polskie. Symbolizm i Młoda Polska, Warszawa 2011.
3. Majkowski H., Wyczółkowski, Poznań 1932.
4. Milewska W., Kopanie buraków, opis obrazu: https://zbiory.mnk.pl/pl/katalog/54306, dostęp: 27.09.2020.
5. Sekuła–Tauer E., Leon Wyczółkowski, Wrocław 2002.
6. Stępniowa J., Krajobraz z tęczą. Sylwetki artystów od Wita Stwosza do Dunikowskiego, Warszawa 1976.
7. Twarowska M., Leon Wyczółkowski, Warszawa 1962.
8. Twórczość Leona Wyczółkowskiego – przewodnik. Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2013.
9. Zola E., Wystawa malarzy impresjonistów (1877), ebook.
10. W. Juszczak, Teksty o malarzach: antologia polskiej krytyki artystycznej, 1890-1918, Wrocław 1976.

• Info
• Lista artykułów

» Leszek Lubicki

Pasjo­nat sztuki, lecz zawo­dowo z nią nie zwią­zany. Nasz ese­ista, zain­te­re­so­wany malar­stwem pol­skim przełomu XIX/XX wieku, czyli tym okresem, który Maria Poprzęcka nazwała „Szczęśliwą godziną”. A pisze, bo lubi.

• Muzeum Pałac Herbsta w Łodzi. 10 dzieł, które warto znać - 26 marca 2021
• Młodopolska chłopomania. 8 obrazów, w których się zakochasz - 21 lutego 2021
• Leon Wyczółkowski „Kopanie buraków” - 8 października 2020
• Jak szlachcic szlachcica czekanem zabił. Historia zamknięta w ramie obrazu - 24 lipca 2020
• Białe gacie w tarapacie! Czyli Zabójstwo króla Przemysła w Rogoźnie według Jana Matejki - 24 czerwca 2020
• Muzeum Narodowe w Poznaniu. 10 dzieł, które warto znać - 2 maja 2020
• Muzeum Narodowe w Warszawie. 10 dzieł, które warto znać - 12 kwietnia 2020
• Muzeum Narodowe w Krakowie. 10 dzieł, które warto znać - 5 kwietnia 2020
• Władysław Podkowiński i jego tajemniczy ogród - 3 stycznia 2020
• Józef Chełmoński „Bociany” - 25 kwietnia 2019