O czym chcesz poczytać?
  • Słowa kluczowe

  • Tematyka

  • Rodzaj

  • Artysta

Historia japońskiego teatru Kabuki



Przekaż nam 1.5%. Wesprzyj naszą edukacyjną misję »

Historia teatru japońskiego jest długa i skomplikowana, można w niej znaleźć zarówno odniesienia do tradycyjnej sztuki chińskiej, jak i do lokalnych obrzędów czy kultury. Do klasycznych form teatru japońskiego należy wiele typów, w tym m.in. wywodzące się z ceremonialnych tańców bugaku, czy gigaku, powstałych w okresie dominacji klasy samurajskiej no, czy wiązane z pojawieniem się mieszczaństwa kabuki.

Toyohara Kunichika, Aktor Ichikawa Danjuro IX, 1895, JapanesePrints-London,com

Toyohara Kunichika, Aktor Ichikawa Danjuro IX, 1895, źródło: JapanesePrints-London.com

Korzenie kabuki sięgają początku XVII w. i dotyczą działalności shintoistycznej kapłanki Okuni – w wyschniętym korycie rzecznym, wykonała ona niezwykły i nowy dla społeczeństwa typ tańca. Występ Okuni, przedstawiony w dostojny i wysublimowany sposób, doczekał się uznania nie tylko wśród mieszkańców Kioto, ale także na cesarskim dworze, na który zaproszono tancerkę i jej pomocnice.

Zainteresowanie działalnością kapłanki było duże, dlatego też w mieście zaczęły pojawiać się liczne grupy, naśladujące przedstawienia kobiety. Początkowo wyrafinowana sztuka zaczęła ulegać komercjalizacji – wysublimowanie zastąpił język potoczny, okraszony ulicznym, rubasznym humorem. Nowo powstałe teatry kabuki nie spotkały się z aprobatą konfucjańskich filozofów, dla których omawiane przedstawienie nie różniły się niczym, od atmosfery panującej w domu publicznym 1.

Pogląd ten nie był zresztą nieprawdziwy – widownia, składająca się przede wszystkim z mężczyzn, żywo i entuzjastycznie reagowała na pojawiające się na scenie kobiety, część z widzów, za odpowiednią opłatą, mogła zaś spędzić noc z wybraną przez siebie dziewczyną. Awantury i bójki, toczone przez zazdrosnych konkurentów, spotkały się dezaprobatą shogunatu – w 1629 r. podczas jednej z burd zginęło wielu widzów, wydarzenie to spowodowało zamknięcie wszystkich teatrów kabuki w Kioto.

Utagawa Yoshitaki, Chushingura Akt VI, ok . 1870

Utagawa Yoshitaki, Chushingura Akt VI, ok . 1870

Od tego momentu kobiety nie mogły pojawiać się na żadnej ze scen, rolę żeńskie mieli odgrywać, podobnie jak w teatrze greckim czy elżbietańskim, przystojni młodzieńcy, zwani wakashu 2. Zmiany wprowadzone przez rząd przyczyniły się do tymczasowej rehabilitacji teatru, czego dowodem była choćby sztuka, wystawiana przez wakashu na specjalne życzenie shoguna Iemitsu. Niestety, młodzi aktorzy z czasem zaczęli wzbudzać podobne emocje, co aktorki. Na przedstawieniach kabuki ponownie zaczęło dochodzić do bijatyk i awantur pomiędzy samurajami, zazdrosnymi o względy pojawiających się na scenie kochanków.

Kłótnia, do której doszło pomiędzy wakashu a jednym z klientów loży w 1656 r. doprowadziła do zamknięcia wszystkich teatrów w Kioto na blisko 13 lat 3. Działania rządu doprowadziły do usunięcia młodzieńców ze scen, ich miejsca zajęli dojrzali mężczyźni, zajmujący się zarówno rolami męskimi jak i damskimi (onnagata); w celu zmniejszenia ich atrakcyjności fizycznej, w teatrach obowiązywał nakaz golenia głów 4. Początkowo obsadzanie ról kobiecych było niezwykle kłopotliwe – kabuki, w przeciwieństwie do japońskich teatrów lalkowych, miało być sztuką realistyczną. Upudrowani i umalowani, sześćdziesięcioletni aktorzy, występujący w roli niewinnych dziewic, zdecydowanie odbiegali od tego kanonu.

Przykład onnagata, Akahime, Czerwona księżniczka, ok 1920

Z czasem jednak niedogodność ta stała się jedną z największych zalet tej formy wystawiennictwa. Onnagata stali się symbolem, bez którego istnienia nie sposób wyobrazić sobie przedstawień kabuki. Uważa się także, iż aktorzy są w stanie lepiej oddać kobiece piękno, wrażliwość i ulotność niż aktorka. Kobieta może zaprezentować widowni swoje cechy fizyczne, może być bardziej realistyczna, jednak to mężczyzna, od dzieciństwa obserwujący zachowanie płci przeciwnej, będzie w stanie oddać jej prawdziwy urok całościowo, nie ograniczając się jedynie do najbardziej oczywistych cech 5. Wydawać by się mogło, że do ról onnagata najczęściej wybierani byli mężczyźni zniewieściali, obdarzeni delikatnymi rysami i budową ciała. Wieloletnie szkolenia i praktyka, połączone z odtwarzaniem kobiecej fizjonomii powinny więc stworzyć idealną imitację kobiety, zarówno pod względem fizycznym jak i charakterologicznym.

Rzeczywistość kabuki, podobnie jak inne elementy kultury i filozofii japońskiej, pełna jest jednak sprzeczności – aktorzy w żaden bowiem sposób nie starają się udawać kobiet. Wręcz przeciwnie, onnagata najczęściej obdarzeni się wysokim wzrostem, silnym ciałem, a wydawane przez nich dźwięki, mające być imitacją dziewiczych westchnień, przypominają raczej skrzek pawia 6. W odgrywaniu onnagata nie chodzi bowiem o dosłowną realność, ale o ukazanie publiczności pewnego abstrakcyjnego ideału. Piękno kobiecych postaci kabuki nie jest wynikiem dokładnego naśladownictwa, wynika z wystylizowanego w odpowiedni sposób ideału, nieziemskiego piękna. Jest ono także związane z pojawieniem się niedopowiedzenia, tak ważnego dla sztuki i estetyki „Kraju Kwitnącej Wiśni”.

Aktorzy kabuki Bando Zenji (po lewej) i Sawamura Yodogoro II (po prawej), w przedstawieniu Yoshitsune Senbon Zakura, 1794

Aktorzy kabuki Bando Zenji (po lewej) i Sawamura Yodogoro II (po prawej), w przedstawieniu Yoshitsune Senbon Zakura, 1794

Przygotowania onnagata do roli nie ograniczały się jedynie do uważnego studiowania środowiska. Yoshizawa Ayame, o jednej z tzw. „wielkich onnagata” pisał: Jeśli aktor nie żyje jak kobieta także na co dzień, prawdopodobnie nigdy nie zostanie uznany za spełnionego onnagata 7. Aktorzy kabuki, odgrywający żeńskie role, nosili damskie stroje także w życiu codziennym, nigdy także nie wspominali publicznie o swojej rodzinie, żonie i dzieciach. Zdarzało się, iż onnagata, udając się na przechadzkę ze swoim scenicznym partnerem, szedł krok za nim, naśladując w ten sposób posłuszną partnerkę.

Katsukawa Shun’ei, Segawa Kikunojo III, ok. 1791

Na początku XX wieku, w jednej z łaźni publicznej aresztowano aktora, który usiłował kąpać się w damskiej części basenu. Te, z pozoru zabawne i dziwnie praktyki, miały jednak swoje uzasadnienie: przyzwyczajenie do innego rodzaju strojów, do pewnych zasad i reguł sprawiało, iż aktorzy pojawiający się na scenie, nie udawali innej płci, ale się nią faktycznie stawali. Pielęgnowanie codziennych rytuałów urealniało abstrakcyjność postaci onnagata, sprawiając tym samym, iż stawała się ona jeszcze bardziej zawiła i kontrastowa. Aktorom kabuki zdarzało się niekiedy odchodzić od urealniania widowiska, na przykład podczas wyrażania emocji.

W okresie Edo okazywanie uczuć przez kobiety było uznawane za niewłaściwe, dlatego też matki i żony najczęściej ukrywały swoje emocje i przemyślenia pod jedną z wypracowanych masek. Takie rozwiązanie nie mogło być zastosowane podczas sztuki teatralnej – onnagata nie przyciągnąłby uwagi widzów, lub, co gorsza, znudziłby swoim wyważonym zachowaniem. W momentach tych dopuszczane było odejście od konwencji na rzecz atrakcyjności. Sztuka jest czymś, co leży w wąskim marginesie między realnym a nierzeczywistym. (…) teatr jest nierealny, a jednak nie jest nierealny; jest realny, a jednak nie jest realny. Widowisko sytuuje się pomiędzy nimi 8.

Katsukawa Shunsho, Aktor Ichikawa Danjuro V, wydane ok.1864 r

Katsukawa Shunsho, Aktor Ichikawa Danjuro V, wydane ok.1864

Oficjalne zakazy i nakazy, forsowane przez rząd stały się jednym z najważniejszych czynników, kształtujący ten typ przedstawień – dawne erotyczne i swobodne żarty, w celu przyciągnięcia większej widowni, zostały zastąpione przez sceny dramatyczne. Przedstawienia, wystawiane w teatrach kabuki, podlegały ścisłej cenzurze shogunatu. Obostrzenia te miały zminimalizować prawdopodobieństwo wystąpienia zamieszek czy buntu – w sztukach nie mogło być mowy o ówczesnym życiu politycznym, o skandalach, chyba, że autor przeniósł całą akcję do czasów starożytnych. Shogunat zezwalał na przedstawienia o typowo emocjonalnym charakterze: głośne samobójstwa popełnione przez nieszczęśliwych kochanków, często pojawiały się na deskach japońskich teatrów (rząd interweniował, gdy sztuki te przyczyniały się do wzrostu samobójstw w mieście) 9.

Jak zostało wspomniane wcześniej, kabuki zaliczyć można do grupy sztuk realistycznych, jednak w niektórych przypadkach odchodzono od tej popularnej konwencji. Kiedy w sztuce pojawiały się sceny niezwykle brutalne bądź bardzo emocjonalne, zwykle łagodzono odczucia widzów poprzez jaskrawy, przerysowany makijaż aktorów, czy sztuczne, niemal komiczne gesty. Reakcja widowni zostaje spłycona, lęk czy obrzydzenie zostaje zastąpione przez rozbawienie.

Zdarzało się także, iż na scenach kabuki odgrywano przedstawienie przygotowane dla joruri, teatrów lalkowych 10.

Bunraku, Kaganawa Museum of Cultural History. Yokohama (2011)

Teatr Jōruri – Bunraku, Kaganawa Museum of Cultural History. Yokohama (2011)

Wówczas aktorzy naśladowali niekiedy ruchy marionetek, nawiązując tym samym do pierwotnego charakteru inscenizacji. Widz, zdezorientowany i zakłopotany, nie miał pewności, w jakim rodzaju przedstawienia uczestniczy: z jednej strony elementy realistyczne wskazują na kabuki, z drugiej zaś nienaturalna deklamacja i ruchy sugerują udział lalek. Takie zmieszanie gatunków jest swoistym hołdem, oddanym różnym rodzajom inscenizacji, wskazuje także na pewne wspólne zagadnienia, łączące kabuki i joruri.

Toshusai Sharaku, <em>Aktor kabuki</em>, 1794

Toshusai Sharaku, Aktor kabuki, 1794

Otwarcie granic kraju przyczyniło się do znacznej ewolucji sztuki i kultury. Zmiany dotknęły także teatr kabuki – większość przedstawień nie była rozumiana przez europejską widownię, dlatego też zaczęto eksperymentować z formą wizualną, by stworzyć nowy kanon, nadający się do odbioru dla jednej i drugiej grupy społecznej 11. Na przełomie XIX i XX wieku doszło między innymi do wykreowania nowego nazewnictwa, określającego kierunki zeuropeizowane. Za przykład może posłużyć określenie engeki, tłumaczone dosłownie jako „poszerzać znaczenie”, które zostało stworzone dla określenia tradycyjnego teatru zachodniego. Nowe nazwy zaczęły zastępować stopniowo dawne określenia, wywodzące się z języka starojapońskiego, niezrozumiałego dla większości społeczeństwa japońskiego z początku XX wieku 12. Zabieg ten był także wynikiem zafascynowania kulturą amerykańską i europejską, które doprowadziło do oddalenia i zanegowania własnej spuścizny i tradycji.

Nowe określenia zapisywane były ideogramami, w skład których wchodzą znaki chińskie, tłumaczone po japońsku jako geki („tradycja w stylu zachodnim”) i hageshii, czyli „ekstremalny, gwałtowny”. Elementami składowymi ideogramów są: tygrys (ko), dzik (inoko) oraz miecz (ritto). Takie połączenie może być interpretowane jako walka dwóch dzikich zwierząt, których pazury i kły wykorzystywane są niczym ostrze miecza.

Dla Estery Żeromskiej symbole te odnoszą się do dramatyzmu greckiej tragedii, będącej podstawą późniejszych przedstawień europejskich, wydaje się jednak, iż można analizować je także w inny sposób 13. Dwoje zwierząt może być odzwierciedleniem dwóch ścierających się kultur, niezwykle silnych, wykluczających się wzajemnie. Potęga tygrysa i dzika jest niezaprzeczalna, jednak w przypadku opisywanego pojedynku nie ma mowy o zwycięzcy.

Katsukawa Shunko, Ichikawa Danjuro V w przedstawieniu Shibaraku, ok. 1789, źródło: Metropolitan Museum Of Art

Katsukawa Shunko, Ichikawa Danjuro V w przedstawieniu Shibaraku, ok. 1789, źródło: Metropolitan Museum Of Art

Świat zachodni uwodził Japończyków swoją innością, choć fascynacja ta wiązała się z pokonywaniem barier psychicznych i kulturowych. Chęć upodobnienia się do przypływających statkami mieszkańców Europy i Ameryki, doprowadziła do wyrzeczenia się własnych tradycji i kultury 14.

Kabuku teatr Kioto

Kabuki teatr Kioto

Aby spełnić oczekiwania przybyszów, z dnia na dzień zmieniono konwencję przedstawień i zasady, jakimi rządziło się kabuki; wiązało się to przede wszystkim z wykształceniem aktorek, zawodu niespotykanego dotąd w Japonii (jeśli kobiety występowały na scenie, pełniły najczęściej rolę tancerek). Szybkość i bezkompromisowość wprowadzonych innowacji przyczyniła się między innymi do pogłębienia kryzysu kulturowego: nowe idee były często zaprzeczeniem tradycyjnych wartości i zasad, propagowanych przez buddyzm. Typ sztuki, propagującej westernizujące nurty, zwykło określać się mianem shinpa lub shingeki – mimo starań, gatunki te zaczęły funkcjonować jako rodzime dopiero kilkadziesiąt lat po przewrocie 15.


  1. Estetyka japońska. Antologia, t. 1, red. K. Wilkoszewska, Kraków 2010, s. 96
  2. Ibidem, s. 96.
  3. Ibidem.
  4. Ibidem.
  5. Ibidem, s. 98.
  6. Ibidem.
  7. Ibidem.
  8. Ibidem, s. 100.
  9. Ibidem.
  10. Joruri – rodzaj teatru lalkowego, który popularność zdobył  równolegle z kabuki. Pierwsze przedstawienia miały miejsce w 1610 r.  w Edo. Pierwotnie ta forma przedstawień była bardziej dramatyczna niż kabuki: fabuła opowieści skupiała się przede wszystkim na historiach fantastycznych bądź zaczerpniętych z  buddyzmu. Lalki skakały i latały, wykonując czynności niemożliwe dla prawdziwych aktorów. Na początku marionetki animowane były przez jednego operatora, z czasem, by urealnić ruchy postaci, jedna figura poruszana była przez trzech animatorów. Joruri i kabuki miały często podobny repertuar, choć teatr lalkowy nie łagodził przedstawień drastycznych: świadomość bólu, zadawanego lalce, była dla widzów bardziej znośna.
  11. E. Żeromska, Zrozumieć japoński teatr klasyczny, w: Porównania, nr. 9, [dostęp online: www.staff.amu.edu.pl/~comparis/attachments/article/179/Porownania%209_01-06.pdf.
  12. Ibidem.
  13. Ibidem.
  14. Problem ten jest niezwykle skomplikowany, a jego reminiscencje widoczne są także współcześnie. Europejczycy zafascynowani byli światem papierowych domów i kimon, jednak często zainteresowanie było tylko pobieżne. Z drugiej strony Japonia starała się zatrzeć ślady swojej „inności”, by jak najszybciej upodobnić się do przybyszów z Nowego Świata. To, co rozpalało wyobraźnię przypływających do Nagasaki artystów i badaczy, dla tubylców było powodem wstydu. Wyrzeczenie się własnej tożsamości doprowadziło do powstania pewnej kulturowej dziury, która do tej pory nie została zasklepiona.
  15. Ibidem.

Dziękujemy Ci, że czytasz nasze artykuły. Właśnie z myślą o takich cudownych osobach jak Ty je tworzymy. Osobach, które lubią czytać i doceniają nasze publikacje. Wszystko, co widzisz na portalu jest dostępne bezpłatnie, a ponieważ wkładamy w to dużo serca i pracy, to również zajmuje nam to sporo czasu. Nie mamy na prowadzenie portalu grantu ani pomocy żadnej instytucji. Bez Waszych darowizn nie będziemy miały funduszy na publikacje. Dlatego Twoje wsparcie jest dla nas bardzo ważne. Jeśli lubisz czytać niezłosztukowe artykuły – wesprzyj nas.
Dziękujemy Ci bardzo, Joanna i Dana, założycielki Fundacji Niezła sztuka

» Maja Wolniewska

Magister historii sztuki, absolwentka Uniwersytetu Łódzkiego. Zawodowo i prywatnie związana z polskim rynkiem sztuki, zainteresowana sztuką i estetyką japońską. Fascynuje ją wpływ kultury dawnej na współcześnie podejmowane działania formalne i stylistyczne.


Portal NiezlaSztuka.net prowadzony jest przez Fundację Promocji Sztuki „Niezła Sztuka”. Publikacje finansowane są głównie dzięki darowiznom Czytelników. Dlatego Twoja pomoc jest bardzo ważna. Jeśli chcesz wesprzeć nas w tworzeniu tego miejsca w polskim internecie na temat sztuki, będziemy Ci bardzo wdzięczni.

Wesprzyj »



2 thoughts on “Historia japońskiego teatru Kabuki

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *