Vittore Carpaccio „Dwie wenecjanki” lub „Kurtyzany”

O życiu Vittore Carpaccia zbyt wiele nie wiadomo. Fakty są takie: niepewna data urodzin, około 1460 roku, data śmierci – 1520 i szereg obrazów, którymi wypełnił kościoły, scuole, domy nie tylko weneckie ale i okoliczne: Capodistri, w Pirano, Pozzale i w Chioggi. Nieodrodne cudowne dziecko rozkwitającej renesansowej Wenecji. Malarz jej dostatku, niezwykłego światła, jej budowli i chmur, mieszkańców, patronów i świętych.

Pietro Paoletti Portret Vittore Carpaccio, Musei di Villa Torlonia

Dzieciństwo malarza zgubiło się gdzieś pośród weneckich zaułków, pośród tętniącego życiem miasta, w którymś z bogatych domów; ukryła je mgła, woda lub spaliło złote światło. Rodzina Scarpaza, bo tak właściwie się nazywali, była w mieście znana. Jeden z krewnych Vittore był kanonikiem w katedrze na Torcello, ojciec zaś bogatym kupcem. Vittore prawdopodobnie uczył się u któregoś z braci Bellinich; jeśli tak, to nauczył się malowania złotego światła otaczającego lagunę. Szybko zdobył sławę i uznanie, zamawiali u niego najbogatsi; a Vittore, podobnie jak dziesiątki weneckich malarzy, na chwałę boską i ludzką zapełniał swoimi płótnami domy, konfraternie i kościoły.

Jedno z jego bardziej frapujących płócien znajduje się nie w Akademii, nie w San Giorgio degli Schiavoni, lecz w Museo Correr i znane jest jako Dwie wenecjanki lub Kurtyzany – tytuł, którym obdarzył ten obraz miłośnik sztuki Carpaccia i Wenecji, John Ruskin.

Vittore Carpaccio Dwie wenecjanki / Kurtyzany | 1490–1495, Museo Correr, Wenecja

Jedno z niewielu płócien malarza o tak świeckim charakterze. Obraz i zarazem Carpaccio zdobyli ogromną popularność za sprawą Ruskina. On sam, zafascynowany miastem na lagunie i jego złotym malarstwem, poświęcił mu kilka tekstów – m.in. Kamienie Wenecji. Nie bez przyczyny zapewne jedna z pozycji Ewy Bieńkowskiej, opisującej Wenecję przez pryzmat malarstwa, trawestuje tytuł Ruskina: Co mówią kamienie Wenecji.

Dwie kobiety siedzą na marmurowym tarasie w towarzystwie małego chłopca, dwóch psów i kilku ptaków, a ich spojrzenia, zwrócone w ten sam punkt poza obrazem, są nieobecne – senne, zamyślone, leniwe, nostalgiczne… Tło stanowi ciemna, nieokreślona przestrzeń. Taras wydaje się zawieszony bardzo wysoko – w wyizolowanej, duchowej przestrzeni. Lecz wiemy, że ta przestrzeń otwiera się na szerokie i spokojne wody laguny, na której widać kilka łodzi pełnych mężczyzn uzbrojonych w łuki, polujących na wodne ptaki. A oto i druga, górna część:

Vittore Carpaccio Polowanie na lagunie | ok. 1490–1495, Jean Paul Getty Museum, Los Angeles

Vittore Carpaccio, rekonstrukcja całości

Ten obraz podzielił badaczy. Ci, którzy widzą w nim kontynuację obrazu malarza przedstawiającego owych mężczyzn polujących na lagunie, zinterpretowali przedmioty, rośliny i zwierzęta zgromadzone na balkonie jako atrybuty wierności; kobiety zaś to czekające na mężów żony.

Ci, którym bliższy jest tytuł Kurtyzany, te same zwierzęta i te same rośliny, dostrzegli jako symbole Wenus i  miłości niekoniecznie małżeńskiej. Pies na renesansowych obrazach zazwyczaj symbolizował małżeńską wierność; tutaj są dwa – ten mniejszy, biały i patrzący wprost na nas, jest tej wierności symbolem.

Lecz większy – ten obcięty, z którym drażni się lub bawi jedna z kobiet – wedle dość daleko idących interpretacji może być groźnym wilkiem, często symbolizującym prostytucję (łaciński, żeński odpowiednik wilka lupus – lupa to prostytutka, stąd też lupanar – miejsce schadzek, dom publiczny). Lecz pies na obrazie jest chartem lub wyżłem i wiązany powinien być raczej z heraldyką.

Pies ma różne konotacje w symbolice – od najbardziej pozytywnych po skrajnie negatywne. Biblia nie ma o nim najlepszego zdania, umieszcza go zazwyczaj po stronie zła i występku, podczas gdy np. kult Zaratustry podniósł psa do niebywale ważnej roli; otoczonemu czcią przypisywano wielorakie funkcje, od pasterskich po opiekunów zmarłych i uczestników religijnych obrzędów.

Vittore Carpaccio, Dwie wenecjanki, detal | 1490–1495, Museo Correr, Wenecja

Cztery ptaki wyeksponowane przez malarza na tarasie to dwa gołębie, paw i papuga. Gołąb – w chrześcijaństwie jednoznaczny symbol czystości i Ducha Świętego, choć starożytni przekonani byli o jego rozwiązłości. Lecz dwa gołębie to w ikonografii chrześcijańskiej zazwyczaj symbol wierności. Podobnie paw – jego symbolika jest raczej jednoznaczna i, przede wszystkim ze względu na ogon, a także na niepsujące się mięso, jest symbolem odrodzenia i zmartwychwstania. Natomiast paw ze złożonym ogonem jest utożsamiany z pychą.

Papuga to czystość, na wielu obrazach, szczególnie północnoeuropejskiego renesansu, jest atrybutem małżonki. Może też być ze względu na egzotyczność po prostu symbolem zamożności. Owoc granatu jako symbol płodności i druga, obok kwiatu lilii, roślina – mirt (symbol małżeński) – dopełniają ten zestaw zwierząt, roślin i przedmiotów symbolicznych. Niektóre, zależnie od kultury i mitologii, odmiennie interpretowane. Pozostaje jeszcze postać chłopca. Jest wyraźnie poza balustradą, jakby chciał wejść na balkon. Z ramienia zwisa mu torba. Jest posłańcem, a kobiety nie czekają na mężczyzn, lecz na wiadomość od nich.

Pawieł Muratow – idąc tropem Ruskina i wszechobecnego, specyficznego weneckiego złotego koloru – widzi na tarasie kurtyzany suszące włosy po ich farbowaniu. Podaje nawet szesnastowieczny przepis na farbę używaną przez wenecjanki¹.

Dlaczego, kto i kiedy przeciął obraz niemal w połowie, bezceremonialnie dzieląc go na dwa różne światy? Prawdopodobnie około 1800 roku jakiś handlarz dziełami sztuki w celu lepszego zarobku. Takim sposobem dwie połówki malarskiego świata żyją teraz oddalone od siebie o tysiące kilometrów (Polowanie na lagunie jest własnością Paul Getty Muzeum w Kalifornii). W roku 1999 na wystawie w weneckim Palazzo Grassi zatytułowanej Il Rinascimento a Venezia e la pittura del Nord (Renesans wenecki i malarstwo Północy) płótna na krótko zawisły obok siebie.

Cały obraz o specyficznej i wyjątkowej kompozycji prawdopodobnie został zamówiony w konkretne miejsce, konkretną przestrzeń; świadczą o tym nienaturalnie wydłużony format i skadrowanie lewej strony obrazu – zarówno postać chłopca, jak i psa, przede wszystkim psa – są mocno obcięte. Niezbyt to częsty zabieg malarstwa tamtego czasu, chociaż Carpaccio w Śnie św. Urszuli, przypomnijmy, stosuje inny, równie rzadki zabieg kompozycyjny: „ptasią perspektywę”, pozwalającą oglądać nam scenę ukazania się anioła tytułowej świętej z pozycji lewitującego obserwatora…

Część przedstawiająca Polowanie na lagunie stanowiła fragment drzwi szafy, lub, co bardziej prawdopodobne, okiennicy, o czym świadczą ślady zawiasów i zasuwki.

Ale równie ciekawe okazało się odrestaurowanie rewersu obrazu – pokazało malowidło trompe l’oeil przedstawiające drewnianą półkę z listami. Nietrudno wyobrazić sobie użytkowość tej części obrazu – zamknięty stanowił okno ukazujące dalekie wody laguny, po otwarciu kameralny schowek na listy. Być może była to korespondencja owych dwóch zagadkowych wenecjanek, których zawieszona obecność pobudzała wyobraźnię wielu krytyków, a także widzów.

W jakiej przestrzeni przebywają te kobiety? Jej fizyczność, mierzona geometrią bądź perspektywą powietrzną, nie na wiele się zda, obydwie przestrzenie bowiem – tarasu i rozległej laguny – oddziela znacznie więcej, niż nam się na pozór wydaje. Jedynym fizycznym, materialnym łącznikiem jest kwiat – lilia w dzbanie. Kolejny symbol chętnie umieszczany na renesansowych obrazach. Symbol czystości i niewinności.

Czy Ruskin nie wiedział o Polowaniu na lagunie? Najprawdopodobniej nie miał pojęcia albo nie łączył go z Wenecjankami, ale to wydaje się raczej mało prawdopodobne. Ktoś przeciął obraz (a może tylko wykorzystał jego dwudzielność) w jedynym możliwym miejscu; nie niszcząc namalowanych postaci, zwierząt i przedmiotów – uszczerbku doznał tylko przecięty w połowie kwiat.

Te obrazy, chciałoby się powiedzieć: światy, dzieli dużo – kobiecość i męskość, zamknięcie i otwartość, statyka i ruch…

Polujący na lagunie na ptaki mężczyźni nie zabijają dla mięsa, ich łuki nie mają strzał. Oczyszczony w 1992 roku obraz pokazał małą glinianą kulkę-pocisk w środkowej części malowidła, tuż obok głowy ptaka. Skoro łup ma być nienaruszony, czemu będzie służył? Wypchany ozdobi wnętrze pałacu, na tarasie którego siedzą kobiety?

Vittore Carpaccio Polowanie na lagunie, detal | ok. 1490–1495, Jean Paul Getty Museum, Los Angeles

Może te obrazy to alegoria naszego życia, jego ruchu, trwania, zatrzymywania i nieuchronnej martwoty? Bez symboli vanitas, za to – przekornie – z arsenałem symboli doczesności? Polowanie odbywa się z ogromnym zapałem, ruchem ludzi i łodzi. Nawet daleki widoczny na niebie klucz ptaków przecina jasny błękit po dwóch ekspresyjnych przekątnych. Przedłużenie jednej z nich do lewej krawędzi obrazu wyznacza punkt zbiegu perspektywy tarasu. Jest ona także równoległa ze smyczą, którą trzyma starsza, widoczna na pierwszym planie kobieta. Renesansowa chęć zamykania kompozycji w wzajemnych układach i zależnościach geometrycznych i tutaj daje o sobie znać.

Te obrazy to bez wątpienia dwa różne światy, łączą je ścisłe zależności, lecz dzieli czas bądź przestrzeń; są dwiema sekwencjami tej samej opowieści, lecz to, co dzieje się na lagunie, jest poza zasięgiem wzroku kobiet. Dzieje się kiedy indziej. I gdyby nie fizyczność tego „dziania się”, można by powiedzieć, że jest jedynie projekcją, wyobrażeniem jednej z kobiet. Dlaczego jednej z nich? Większość symboli zgromadzonych jest w pobliżu postaci młodszej kobiety, jej oczekiwanie, trzymana w dłoni biała chustka, naszyjnik z pereł, nawet stojące przed nią obcasy – najnowszy krzyk weneckiej mody – zdają się wskazywać na nią właśnie. Na pannę młodą czy kurtyzanę? Nawet fizyczny środek obrazu znajduje się na wysokości jej oczu.

Jakub Burckhardt za jedną z najważniejszych cech renesansowego malarstwa i renesansowego człowieka uznaje wyobraźnię².

Bez niej nie sposób uruchomić tak bogatego świata, nie sposób przekonująco go wykreować. Człowiek renesansu okazuje się coraz bardziej skomplikowaną istotą, wie – i chce wiedzieć – coraz więcej, spogląda z taką samą pilnością w niebo jak na ziemię. Chce ogarniać świat w całej jego złożoności, dostrzegać niewidzialne, poznać przeczuwane. Jednym z narzędzi służących temu celowi jest bez wątpienia malarstwo. Malarz jest kreatorem, ale nie pozostaje w tej roli, wymaga od widza, by ten oglądał obraz w sposób, w jaki został skonstruowany – pod względem i treści, i formy. Dlatego bardzo przemyślnie go komponuje. Chce, by widz również uruchomił swoją wyobraźnię, by poddał się biegowi i rytmowi malarskiej inwencji.

Pojawiające się symbole – mniej lub bardziej jednoznacznie czytelne, ułatwiające interpretację – są tylko jednym z wielu środków. Są raczej grą i zabawą, przedmiotem zręcznej żonglerki. Znacznie ważniejsze, trudniejsze i głębsze jest interpretowanie obrazów na poziomie intelektualnym, nie tylko emocjonalnym. Dąży do trudno osiągalnej równowagi: intelektu i ducha.

Takie są obrazy Paola Uccella, Piera di Cosimo, Leonarda, taka jest Giorgionowska Burza, by pozostać tylko w kręgu renesansu włoskiego. Świat miał i ma swoje tajemnice, choć wydaje się, że ma ich coraz mniej. I dopóki malarstwo, sztuka w ogóle, zechce nam o nich opowiadać, dopóty świat nie stanie się jałowym mechanizmem toczącym się jeszcze siłą rozpędu, w którym sprawy błahe urastają do niebotycznej rangi, pieniądz odbiera rozum, a władza zaślepia.

Jakim zatem obrazem są Wenecjanki Vittore Carpaccio? Jak go interpretować i w jakim umieścić świecie? Brak jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie nie świadczy o braku możliwości interpretacyjnych. Jest raczej wskazaniem na bogactwo świata, zarówno tego wykreowanego, tego odczytywanego, jak i tego, który – być może – ma jeszcze inne oblicze i pozostał tajemnicą samego Carpaccia…

• Info
• Lista artykułów

» Roman Maciuszkiewicz

Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie, Wydział Grafiki w Katowicach w 1980 r. Malarz, eseista, prozaik, pedagog.

• Chirico i Rimbaud – zagadki twórczości - 13 grudnia 2019
• Chirico i Metzker – zagadki ulicy - 4 października 2019
• Francisco Goya. Okropności i szaleństwa - 14 kwietnia 2016
• Jerzy Nowosielski. Misterium przestrzeni - 24 października 2015
• Obrazy nocy - 2 października 2015
• Vittore Carpaccio „Dwie wenecjanki” lub „Kurtyzany” - 4 września 2015
• Wenecja. Wejście do labiryntu - 13 czerwca 2015
• Pejzaż wewnętrzny z okiem w tle - 13 maja 2015
• Krótki traktat atmosferyczny - 20 marca 2015
• ♫ Iluzja w sztuce – sztuka iluzji - 18 lutego 2015